SPASSIGHJATE:“FIUME ROSSU È ALISGIANI”:

RICERCA NANT’À A PIEVE À ALISGIANI

À PARTE SI DA U PAGINARIU DI U CAPITANU TADDEï

NATU IN SANT’ANDRIA DI U COTONE.

STU PAGINARIU HÈ STATU SCRITTU IN FRANCESE

 

Traduzzione in corsu

fatta da Cristofanu VINCENTI in u 1990

 

Dumenicu,TADDEI, Capitanu d'artiglieria, hà ricevutu a Legione d'Onore. Era natu in u 1846 in Omessa è mortu in Chigliacci in 1919 à l'età di 73 anni.

Ha avutu due figliole (Ghjuvanna è Maria) cù Adelina GRIMALDI (1872-1943). Proprietariu di e vigne di u Stolu situate à l'Oneo, duv’ellu avia un bellu casamentu. A so casa principale chjamata Casa Taddei si trova à u centru di Chigliacci, in Piazza di Chjari.

I paisani di Chigliacci u si ramentanu quand'ellu andava in Iu so cabriulè neru sin à Ia stazzione di Prunete.ì

A so moglia era a figliola di un gran pueta di Chigliacci: Paulu Miliu GRIMAtDI natu in 1819, mortu in 1881 quandu a figliola. avia 9 anni. Avia 62 anni, dunque si sà chì u Capitanu TADDEI ùn hà pussutu cunnosce u so soceru Paulu Miliu GRÏMALDI.

Paulu Miliu GRIMALDI hà fattu dui canti sacri:

“Lode à San Bastianu” pè a festa di u 20 Ghjennaghju è

“Lode di U Sepolcru”. Per pudè Iu cantà, hà dumandatu à u Papa di Roma un’autorizazione speziale, chì hè statà aggredita!

 

I-SPASSIGHJTATA À U CUNVENTU D',ALISGIANI ,L'OTTU DI SETTEMBRE 1910, À A FESTA DI A MADONNA.

Partenza à 6 ore di mane, ghjè una matinata beIIa, cù un celu limpidu, Un’aria purissima, cù u sole ancu caldu. Eranu vinticinque, omi è donne, chjuchi è maiò, cun cavaIli, mule o sumeri. Si campavanu. Si cantava, si ridia, si chjachjerava è si sentia : “Tsò, tsò” o “tsà tsà” ! C'eranu trenta chilometri pè andà è vultà è quessa si facia senza fatica è cun alegria... À A Bocca à l’Aghja à A Serra (440 m), si sò avvicinati di a cusì bella VaIle di L’Alisgiani !

Cuttighjavanu e carriere à Tigliu di Petramale, ancu travagliate è mez'ora dopu, franchetinu u Ponte à Tulloria. U guaglinu à Tulloria fala da a bocca à E Sambuche, valle ricca chì face una conca in Iu mezu è custì ci starebbe bè un paisolu. . .

À strada colIa à l’umbria ver di u paese di l’Ortale, antica residenza di I Capurali duve u storicu Petru Cirneu, natu in Felce, pincipiò cum'è prete. Spostu nant'à u pughjale, Ortale hè belIu! In fondu di u paese, vicinu à u fiume Bussu, ci hè una grotta ch'ellu si pò scopre.... L'entrata hè assai stretta è nentru, hè propriu maiò... In u scornu, ci sorge una funtanichja, e so acque sò squisite, è custì ancu quelli ch'ùn anu fame, li si ghjunghje u laziu...

Lascenu daretu à elli Terrivula, è si ghjunqhje in Castagnetu, capilocu di a pieve, è piglianu a scansa chì fala in Ia Ferrera. Un'arretta di una mez' ora, è arrochjanu in lu buschettu pè u chjassu chì i colIa à u Cuventu. Sta festa ùn hè più quella di nanzu. Hè chì. anu cacciatu tutti i frati! Infine, ci serà abbastanza ghjente!... -

U Cuventu hè spostu à mezu à u Castagnetu è u locu pare una ricciata duve si pò vede quasi tutti i paesi di a pieve.è, sequitendu e rinchjerchjate di u fiume, si vede da quì u fanale d'Alistru cù un scornu di mare.... Hè magnificu...

Ùn dura chè un ghjornu sta festa! È si sò pusati à l'entrata di a piazza. Ci sò barraccò, trastaghji cun nantu tant'affari, tanta robba, frutta, ghoculi è sopratuttu licori....

U licore d’alimea hà un odore assai forte è particulare..... Si canta è si balla in tutti i scorni à u sonu di u viulinu è di l’urganettu... Quandu a messa hè finita, hè meziornu !

A ghjente s'accumpuleghja è s'arrembanu à i ghjamboni di l’arburi è a si provanu dinù nant'à i letti di filetta fresca è dopu, si face a merendella...

In Iu frattempu, ci sò l'animaIi, ligati tutti insemi, .è ch'ùn si ponu rode nuIIa, è si dicerebbe ch'elli sò in traccia di leghje u so ghjurnale....

In un colpu, s'hè messu à piove è tandu fù u scappa scappa in la cappelIa di u Cunventu è in la cantina duve si messenu à ballà tutta sta ghjente....

Versu 3 ore, ùn piuvia più è-tandu si preparavanu à andà si ne. Ghjunti in Petramala, si sentia u chjoccu di a campana in li paesi di Chjatra è di A Petra di Verde. Stu cennu Ii fece pensà à dui filari di u “Purgatoriu di Dante”:

“Se ode squilla di lontano

“Che paria iI giorno pianger si more!”.

II - ORUGRAFIA : E muntagne, e valle, e cullettule.

E muntagne chì supraneghjanu L’Alisgiani sò pentoni nudi I'estate è l’inguernu cuperti di neve....è à falera, si scopre u faiu, a leccia buliate cù a machja è- dopu, u castagnu....

E cullettule suttane sò belle cù i so giardini, i so chjosi....è cetera.... Trà 400 è 800 metri, si pò vede i paisoli, fuculari di a vita paisana, nant'à l'appesine, tutti accumpulati, posti in lochi strategichi, testimonii di e lotte tremende in Ii ternpi landani. . . .

À a bocca à Arcarotta (819 m), duve s'avvieghja a strada chì và da Cervioni à u Ponte à A Leccia, si và da L’Alisgiani à a Valle suprana di u Fiumaltu (Orezza). Hè vera chì sta valle hè larga è aperta, è chì quella di L’Alisgiani invece hè stretta ma più bella è più ricca di vegetazione. . . .

À parte si d'Arcarotta, i spinzi chì supraneghjanu I'Alisgiani sò, à diritta, u monte Mufraghju (1720 m), U Spinzu di e Caldane (1726 m), è daretu à quessu, u monte di I Castelli (1420 rn) duve ci sarebbenu e ruvine di un Castellu di a Medietà, (è ci campava un certu Gugliemo de Cortinchi), u Pentone di Muteri (1420 m) è u monte Picciolu (807 m) sopr’à Chjatra, supranata da u Sant'Appianu (1093 m), è dinù u Monte Oppidu (503 m).

À manca di u fiume Bussu, ci sò E Trè Pieve (1245 m) chì spartenu e pieve d'Alisgiani, d'Orezza è Moriani, u Volgheracciu (1200 m), a Bocca à E Sambuche (913 m), u Monte Castellu (1000 m), U Pentone di Piana alla Loccia, U Monte Osari è A Punta di Petralba (852 m) (in un accintu di pentoni è di muru di petre, ci sò e fundazione di duie tombe antiche ), è dinù A Punta à a Nevera (805 m).

Frà A Nevera è L’Alisgiani, sò i pughjali di Sant’Alesiu (978 rn) duve ci stà una bella cappella chì prutege tutta a pieve...

Tutte e muntagne di L’Alisgiani sò rambelle di a muntagna di U San Petrone, chì supraneghja tutta a contra.

 

III - GEULUGIA

U Fiume Alisgiani è i so aghjunghjenti sò ruscelli pudenti, chì scorrenu unu vicinu à I'altru. È in Ia contra, si dice Bussu fin'à quandu u fiume s’allarga...

I so aghjunghjenti sò, à manu manca, Fiume alle Vigne chì sbocca in la Ferrera, u Tulloria chì righjunghje u fiume in faccia à A Petra è A Vadella chì fala da u Cigliu...

À manu diritta, u guaglinu spiscia chì fala da a Bocca à Sant'Antone, s'avvicina à A Petra è diventa spiscia nanzi di tuccà si cù u fiume rnaiò !

Vicinu à un pughjale di Castellare, chï pare un isulottu, U Pichju, natu in Iu monte Picciolu, cuttighjendu u paese di Chjatra, senza tuccà a muntagna di I'Oppidu è dopu vene à sviutà si in Iu ponte à I'Oneo.

Ciò ch'ellu si pò rimarcà in sta valle, ghjè sopratuttu issa conca maiò di u Ciottu, cù i so tarmini chì sò I'Aghja à A Serra, a strada chì colla à I'Ortale, è da l'altru latu, à listessu livellu, l' appesine di l'Oppidu, u paese di Chjatra è a strada chì unisce stu paese cù A Petra.

Si puderia fà di sta conca un matrale cusì rnaiò è impurtante...Trà I'Oppidu è e culline di A Falconaghja voltu Sant'Andria di U Cutone, u fiume s’avvia in un’inzecca assai stretta (70 à 80 metri di Iargu, da 100 à 150 m d'altura) ch’ellu si si puderia firmà è chjode. Ci hè ancu petre è rena custì.

Istu matrale puderebbe tene tanti milioni di litri d'acqua -è isse acque sò impurtante l’inguernu- è tandu annacquà tante terre pè l'agricultura. Si puderebbe fà una spiscia pè creà una forza eletrica è idrolica

Dice Albert Surier chì spisce d’acque da pudè si ne ghjuvà, in Corsica ùn si n’hè. Sarebbenu spese tamante di canalizà le è mette ci matrali da fà le corre regulare è quesse e spese, isse operazione ùn le puderianu rimpattà. Piglià ci l’acqua cù u canale in prugettu vole dì piglià la in fondu à issa valle, sottu à u paese di Chjatra.

U Capitanu TADDEI avia a ragiò è cinquant'anni nanzu avia capitu l’impurtanza custì di u matrale ch'eIli faranu in u 1964, compiu in u 1969 cù una capacitai di 11 milioni di metri cubi ).

À ellu, li piacia a natura è ci dice ch'eIlu hà vistu vicinu à U Pentone A Muteri, è da u guaglinu trà A Petra è u Cuventu d'Alisgiani, sti crinali chì si chjamanu E Lubaghe. Ci sò tanti rii prufondi, cun tante rumpiture, stracciature, cù una rnachja feltra chì, quand'elIu sorge u sole è ch'eIIu si chjina, pare un scheletru maiò di qualchì cavallu!

E Lubaghe compienu quassù cù a Bocca à U Portellu (634 m), inzecca longa di 20 m è larga 1 m 50, alta 30 m è ci si pare chì l'omu I'hà fattu elIu è què, ghjè a strada mulattera chì righjunghje Alisgiani à Moita....

(Oghje, e Lubaghe ùn sò più e listesse, u focu ci hè corsu st'etime scorse è ghjè un peccatu ... ).

IV - MINERALUGIA

I terreni di sta vale sò fatti di matticciu lustratu è più in altu, ci hè l’enfotida, una petra verde d’Orezza (issa petra hè quella di a tomba di a famiglia Medicis in Firenze).

S’ellu si cercava à pena, si puderebbe trovà ferru è forse ancu antracite o carbone.Ci hè ancu l’antimoniu in le valle, mercuru è arsenicu manganese dicenu ancu chì ci hè petroliu (oliu di petra) in Castagnetu.

L'Acque Minerate, ci sò, è ùn mancanu !

1°) Nanzu Pardina, acgue citose, gazose, nant’à a cumuna di Tarranu, cum'è queIle d'Orezza, più faciule à degerì, ma citose

di menu cun 10 gradi di temperatura . .. .

2° ) Sott’à Pardina, è à manu diritta, nant’à u listessu riu, l'acque sò custì sulfurose, frete, ricche in baregina, bone pè a pelIe, per l’albumina è cetera (In Pardina, ci hè un stabilimentu in custruzzione chì ùn fù mai compiu ; purrebbe esse una cuncorrenza per quellu d’Orezza...).

Isse duie sorgente si trovanu in Iu vangonu di u Fiume alle Vigne chì ghjè sopr’à u paisolu di U Ped’Alisgiani

3°) Nant’à e sponde diritte di L’Alisgiani, A Ferrera, vicinu à u stabilimentu REGINENSI, ci eranu dinù acque citose bone cum’è quelIe di Pardina o d’Orezza... ma custì, ci vulerebbe à spiccà le da l'acque dolce chì ci scorrenu...

4" ) L'Arbarede: (Paisolu di I Pirelli)

E so acque ùn sò micca citose, è sò fresche, legere, bunissime pè a dispepsia, i dulori di u fegatu, di u stomacu, di i stintini, di e petre ‘ne i reni, è cet...

Dicenu chì una donna era andata à vede, pè i so dulori di stomacu tanti capizzoni di a medicina in Marseglia, in Pisa, in Montpellier è l’avianu rimandata in casa soia senza pudè la gruarì...

À l'estate 1910, s'hè fatta portà in Arbarede pè fà si una cura d'acqua.Tutta a santa ghjurnata, si ne sciaccava qualchì bichjerata è, à pocu à pocu, di più in più ! Dui mesi dopu hè risanata è da tandu si trova propriu bè...

In lu 1910 dinù, ghjunse in li Pirelli u geometru MASSONI, chì avia 60 anni, natu quì, luntanu da i so lochi dipoi 30 anni.

Istu omu era grassu, panzutu, ùn la ci fecia à viaghjà è andava tutti i ghjorni à bon’ora à a funtana, cun Ia so sechja ch’ellu si ghjunghjia colma in casa... Què, I’hà fatta i trè mesi sani di l’estate è quand’ellu scunviò ver di l’Algeria, ùn era piu u listessu omu, perchè ghjera sgualtru, minutu di vita, ringhjuvanitu. Ma si ne conta è si ne conta, s’ellu si tratta di ste acque di L’Arbarede...

(Un paisanu ci hà dettu chì sta surgente ùn strapperà mai è chì a forza di l’acqua hè sempre a listessa d’estate cum’è d’inguernu ! ).

V - E STRADE

In la Valle d’Alisgiani, à manu manca, i paesi sò L’OrtaIe, Terrivula, Castagnetu, Petr’Alisgiani, Felce, Ortia. A strada dipartimentale hè quella chì và da Cervioni à Ponte Leccia (era a famosa via imperiale n°8 creata da Napulione III in u 1860).

Da E Valle d'Alisgiani o Castagnetu ci parte a stradella vicinale chì fala in Ia Ferrera, à manu diritta è ci sò dopu I Piazzali, I Pirelli, U Petricaghju, Vitulettu, a cappella dl San Quilicu, Piubeta è custì si righjunghje a strada dipartimentale frà Ortia è L’Arcarotta

Una strada ch’ellu si face avà deve parte da I Piazzali. Francherà A Nuvale per tuccà A Petra è viaghjendu Sbavarecciu frà i crinali di E Lubaghe (sta strada fù custruita in u 1910 da l’impresariu Salvatore VINCENTI). Da A Nuvale, ci hè un chjassu pè i mulatteri chì và in Moita, franchendu a Bocca à u Portellu zuccata in la zenna è ch’ellu si puderia chjamà i “Termopili à Muteri”!

È ci hè dinù un altru chjassu chì partendu da I PirelIi, colla in la muntagna, si ferrna à a funtana di U Pusatoghju, sbocca à e zenne di Muteri è un spinzu à E Caldane, in la pianura di Castelli. Quì ci hè una funtana fresca assai, ch’elli chjamanu funtana ghjelata. Si pò ghjunghje ancu in Moita custì.

I paesi di a Valle di L’Alisgiani sarebbenu lochi squisiti, prascelti, pè accampà l’estate, ma s’elIi eranu più cunnisciuti. L'altitudine media hè di 650 m, cù una vegetazione verde è pagna, cun pussibilità di spassighjate, faciule à fà si, cun lochi belIi à scopre, acque freschissime, legere, bone pè a salute. Cun le so acque minerale, i campagnoli, elli, facenu u so giardinu, a robba ùn costa tantu caru è e pighjò ùn sò micca sprupusitate .

Fendu un riassuntu, si pò dì chì sta pieve, ci vurebbe à cunnosce la di megliu, è à apprezià la di più. Dice chì ci vurebbe un bellu passu di vitture trà e stazione di Prunete-Cervioni è U ponte à A Leccia.

 

I - QUALCHÌ FATTU STORICU DI L’ALISGIANI

In I'anni 810, I Sarracini si battianu cun Carulu, figliolu di Carulumagna è si piattonu in Ia muntagna di Muteri.

Eranu stati disfatti tandu vicinu à duv'ellu sbocca u fiume Alisgiani. Po’ ghjunsenu in Corti... U Rè Sarracinu Atimo fù tombu è dicenu chì Corti fù creatu à iss’epica.

È Berlinghiero, natu in Ia Petra, hà datu in I'annu 900 tante terre maiò di a Costa orientale à i frati di San Mamilianu chì avianu un cuventu in l’isula Monte Cristu. Era tandu Berlinghiero Rè di Corsica è di Sardegna

In u 975, un certu Piubbeta pè impedì chì u Comte Alamanu di U Castellu di Montaltu prufittesi di a so prumessa sposa, I'hà tombu è ci fù una rivolta tremenda. I prumessi scapponu è un Castellanu fù obligatu à piattà si !

Da u 951 à l'anni 1052, tanti castellani si bisbiglionu è messenu u tazzu in tutta a Corsica pè sparte si la ...

Annu 1002: Ci fù una cuncolta generale in Merusaglia è Sambucucciu d'Alandu fù sceltu, elIu, u capimachja di a Corsica.

Un Castellanu di Cinarca vulia diventà Comte di Corsica ma Sambucucciu fù capace di sdrughje a so armata. In Muteri ci funu I'ultime battaglie pè a libertà di u populu à pettu à tutti i sgiò dii a Corsica !

A Pieve di a Castagniccia fù chjamata tandu “Terra di.u Cumunu”.

U Petricaghju è I'Ortale eranu lochi prediletti di i Capurali, queIli famosi legati di u populu.

In u 1236: u frate gio Parente fù u creatore di u Cunventu d'Alisgiani.

L'anu fattu nanzu vicinu à u fiume, ma era un locu troppu umidu è fù rifattu in u 1354 un pocu sopra; duv'eIIu hè avà...

Dicenu a ghjente, chì stu cambiamentu di locu vene chì tutte e mane, truvavanu nant’à u vechju olmu di a Piazza a statula di a Madonna.

In u 1365: un frate chjamatu Giovanni, frate di l'ordine di San Francescu, fù u creatore di un muvimentu ereticu è parlò di cumunisimu in Ia ghjesgia di Carbini, in Corsica suttana.

Tutti l'abitanti di u paese eranu aduniti in la ghjesgia dopu à u chjoccu di a campana. À u frate, li rimettianu e chjave è a predica finita, i lumi eranu spenti... Tandu eranu scontri sessuali chì duravanu una nuttata sana...

Una notte, un giovanu tagliò un pezzu di stofa à a rota di una. donna... U lindumane, imparò chì stu pezzu di stofa era di a rota di a so mamma ! Fù stupitu è disgustatu !

In Alisgiani, st'eritichi funu sterpati cum’è l'animali salvatichi (l'ultini “giovannali” funu massacrati da l'armate papale in Ghisoni, in Ie muntagne di u Kyrie Eleison)'

(Esiste una Torra di “ I Giovannali ” in u paese di u Sorbellu eretta da duie donne chì. si salvonu di a sterpizia)

Quandu i Francesi si tazzavanu cù i Genovesi da u 1552 à u 1559, Taddeu di u Petricaghju, piattu cù i so partigiani, fù quellu chì pigliò tutta a robba ch'elli aspettavanu per elli i Genuvesi (I Genuvesi facianu l'assaltu di a cità di Corti difesa da i Gasconi).

Corti si rese è u Comte Albericu fù mandatu in Alisgiani da chì issa pieve ricevissi un castigu forte. Tutti i paesi funu brusgiati è distrutti. Fora di L’Ortale, ma i Francesi l'avianu fatta eIIi.

In u 1561: Sampieru Corsu si firmò in Ii Pirelli pè ripusà si è guarì si di una ferita nant'à a coscia.

In u 1569: Salvatore di U Petricaghju fù dinù unu di quelli chì luttonu pè salvà l’indipendenza corsa.

In u 1660: Attamandolu, pueta appreziatu da i so coetanii cun Ie so canzone o puesie ma mai funu stampittate.

In u 1663: U canonicu d'Aleria Dionisu Dionisi hà scrittu in Roma tante poesie chì parlavanu di a Tuscana è una puesia di lode pè Sant'Antone di Paduva. . .

U 15 d’aprile 1736, à u Cuventu d'Alisgiani, Teodoru di Neuhoff fù pruclamatu Rè di Corsica. Tandu a Corsica era in periculu è senza robba, senza soldi nè ghjustizia, incapace di luttà contr'à l’invasori è I'oppressori. Teodoru fù eIlu I'omu di a libertà è cun eIIu, a Corsica hà pussutu fà fughje i Genuvesi. Hè vera chì ùn ci hè mancu una statula per iss’omu. O Corsica, populu ingratu !

In u 1815: U Rè di Napuli, u gran cunduttiere di Cavalleria Joachim Murat, quand'ellu si ne scappò, si firmò in li Pirelli inde a famiglia Emmanuelli...

 

In Iu paese di i PireIIi ci campava un persunagiu ridiculu Grossu Minutu (cunsigliere è buffone di Pasquale de Paoli ) .

Petru Cirneu, in lu so libru chì tratta di a Corsica (“De Corsicis rebus”) ci conta chì un tinente di ghjustizia di a Rocca, chjamatu Giovannu Felice, chì facia a guerra da trè anni, ghjunse in Ghisoni. Fù accoltu benissimu da Guglielmu, u castellanu di sti lochi.

È Guglielmu avia una figliola assai bella è curtese chjamata Arienta. Giovanni s'innamurò d'ella è a dumandò in matrimoniu ma u babbu li rispose: “Nobile sei, ma ùn ai micca terre; ùn poi micca spusà a mo figliola”!['

Giovanni, stupitu di sta risposta, si ne andò rna più tardi fece un assaltu di u paese di Ghisoni, mentre chì a ghjente era in traccia di seà u fenu... Si pigliò cù ellu à Arienta è a purtò in Alisgiani.

Davant'à e Porte di a ghjesgia Giovanni cherse perdonu à Arienta pè e so brutalità, ma ella dice chì ci vulia à risponde à a cattivezza di u so babbu !

Tandu li assicurò ch'eIlu a vulia spusà.... A zitella disse di nò, ricusò u so perdonu, ma cun I'aiutu di un prete, accettò I'annellu di matrimoniu è ci fù una festa tamanta qualchì ghjornu dopu...

Gugliemu, furiosu ghjunse di notte in Aiisgiani cun 7000 fanti è 2000 cavalieri, in Felce ma Giovanni avia fattu custruì un muru assai altu in giru à a torra per prutege si da l’assalti di un focu...Si sentia ribumbà a Conca Marina è a ghjente ghjunghjia, ancu quelli di u Campuloru pè aiutà li in forza.

A battaglia fù queIIa, a torra ci vulia pocu ch'elIi a si pigliessinu, si cumbattia in tutti i scorni cun viulenza... Arienta ella tandu escì da a Torra, capelli sciolti, i so panni stracciati è si framette trà i cumbattanti chì subitu si firmonu di scumbatte... “ Fermate vi, dice Arienta, ci hè troppu sangue chì scorre quì; ne sò eu sola a causa di què ! Un peccatu, sta guerra ! È a morte hè megliu per mè chè à vede sparì u mo maritu o u mo babbu !

Gugliemu è Giovanni si basgionu è tuttu fù finitu ! Giovanni è Arienta ebbenu un figliolu dettu Guglielminucciu è ghjè Petru Cirneu u figliulinu di quessu

RINGRAZIU L'ABITANTI DI L'ALISGIÀNI

PÈ U SO AIUTU, PÈ À SO ÀCCUGLIANZA

IN LU MO TRAVAGLIU D'INCHIESTA